Першая акцыя фашыстаў па знішчэнню іўеўскіх яўрэяў была праведзена 2 жніўня 1941 года. Немцы з дапамогай паліцаяў сабралі яўрэяў ва ўзросце 20-60 гадоў, усяго 220 чалавек, якіх вывезлі ў напрамку вёскі Стоневічы ў 2 км ад Іўя і расстралялі. Астатніх яўрэяў сагналі ў гета, у якое да мая 1942 года перасялілі каля 3000 чалавек – усё яўрэйскае насельніцтва Іўеўскага раёна.
12 мая 1942 года большая частка яўрэйскага насельніцтва Іўеўскага гета была знішчана ва ўрочышчы каля в. Стоневічы. Для арганізацыі і выканання гэтага масавага забойства ў Іўе з Ліды быў дасланы атрад гестапа. Вязняў гета на падставе праверкі пашпартнага рэжыму сабралі на базарнай плошчы. Перад імі выступіў нямецкі афіцэр, які паведаміў, што ўсе будуць пакараны за нейкі “крадзеж зброі”. Пасля гэтага яўрэяў сталі выводзіць групамі на вуліцу каля касцёла, дзе іх раздзялялі на дзве групы. Працаздольных яўрэяў аддзялілі, а астатніх, збіваючы, немцы і паліцэйскія пагналі ў лес пад Стоневічы, дзе іх чакалі выкапаныя магілы. Забівалі вязняў групамі па 10-15 чалавек, а дзяцей кідалі ў яму жывымі. Магілы засыпалі хлорнай вапнай і зямлёй. Усяго ў гэты дзень было забіта 2304 чалавека.
Спісак ахвяраў Вялікай Айчыннай вайны, пахаваных у месцы масавага знішчэння ва ўрочышчы Стоневічы.
Акт ад 3 красавіка 1945 года (Дзяржархіў):
«…возле д. Стоневичи на южной опушке леса в 2-х километрах от м. Ивье имеются 3 братские могилы, которые вышеуказанного числа были комиссией вскрыты. …Указанные братские могилы при вскрытии были полностью наполнены человеческими трупами (2524 человека), среди которых имеются дети от 3 до 6 месяцев. Подростки, женщины и старики.
В первой могиле оказалось 220 зверски замученных человек, 219 мужчин и 1 девушка в возрасте 20 лет… причем трупы были опущены в могилу в беспорядке в различных положениях (лицом вниз, головой вглубь, ногами вверх и т. д.).
Во второй и третьей могиле оказалось 2304 человеческих трупа, среди которых также преимущественно дети, женщины и старики, большая часть их погибла от нанесения ударов твердыми предметами по голове, в результате чего у большинства разбитые черепа, у многих огнестрельные ранения черепа, у некоторых ранений нет совершенно, особенно у подростков и детей, которые засыпаны живьём».
Устаноўлена, што арганізатарамі і прамымі віноўнікамі гэтых злачынстваў з’яўляюцца: лейтэнант гестапа Вер Адольф, обер-лейтэнант Шобер Альберт і лейтэнант Віндыш Ганс.
У 1957 годзе на брацкіх магілах вязняў гета была ўстаноўлена стэла. А ў 1987 годзе быў створаны мемарыяльны комплекс, які складаецца з дзвюх магіл і “Сцяны Плачу”. На сцяне выбіты словы паэта Арона Вергеліса: “В мертвом лесу, упираясь во взгляд, камни заплаканные стоят”.
Штогод 12 мая тут праходзіць мітынг-рэквіем у памяць ахвяр фашызму. Сюды прыязджаюць грамадзяне Ізраіля, ЗША і іншых краін, каб ушанаваць памяць загінуўшых у час Вялікай Айчыннай вайны.
У 2024 годзе на “Сцяне Плачу” были размешчаны таблічкі з імёнамі пахаваных.
Сведкі Халакосту на Іўеўскай зямлі
Пра зверствы нямецка-фашысцкіх акупантаў у першыя месяцы вайны расказваў адзін з жыхароў в.Бакшты, 1906 года нараджэння. Успаміны відавочцы члены дзяржаўнай надзвычайнай камісіі занеслі ў акт па ўстанаўленні і расследаванні злачынстваў, прычыненых нямецкімі захопнікамі ў перыяд часовай акупацыі тэрыторыі Іўеўскага раёна Маладзечанскай вобласці ад 26 мая 1945 года:
“С августа месяца 1941 года в г. Ивье прибыл немецкий карательный отряд, который собрал все мужское население от 20 до 60 лет, работавшее в советских учреждениях, как то: учителей, бухгалтеров и др., всего 220 человек, погрузили их на машину и вывезли к д. Стоневичи и подвергли разным пыткам – убийство холодным и огнестрельным оружием, некоторых из них бросали живьем и закапывали в яму…”.
Назаўжды запомніла гэты дзень і іўеўчанка Шыфра Марголіна. Страціўшы мужа, яна засталася адна з пяццю маленькімі дзецьмі і пачала весці дзённік. Пераклад гэтага ўнікальнага дакумента захоўваецца ў фондах Іўеўскага музея нацыянальных культур. Перад тым як гета было цалкам ліквідавана, яна паспела перадаць дзённік адной з жыхарак вёскі Хаваншчына, а пасля вызвалення мястэчка вяскоўцы аддалі яго членам яўрэйскай абшчыны, якія засталіся ў жывых.
“Всех мужчин города Ивье примерно в 9 часов утра собрали на площади. В 9 часов 30 минут подъехала грузовая машина с 10 гестаповцами. Они прибыли, чтобы уничтожить безвинных людей. Но мы об этом еще ничего не знали. По всем улицам бегал наш рабай Перельман и сообщал всем мужчинам от 20 до 60 лет, чтобы они немедленно явились на площадь.
…Когда все мужчины города собрались на площади, их построили в ряды и фашисты начали вызывать рабаев, резников и иных рабочих в первую шеренгу. Фашисты пытали и издевались над ними так, что душа разрывалась. Одному из рабаев они приказали принести из синагоги учебник Торы и поднять его над головой. Так он держал этот учебник. Затем фашисты приказали другому рабаю бросить его на землю, но он этого не сделал. Его сильно били, но он и после этого не сделал того, чего хотелось оккупантам!
После этого сказали выйти всем учителям и бухгалтерам, и если кто пытался скрыть свою профессию, то поляки-мещане и полицаи, у кого имелись старые счеты с еврейскими учителями, не допускали этого. Так, например, бывшего директора Новогрудской еврейской школы вытащили польские учителя во главе с директором польской школы Лерухом, избили до смерти прутами и палками по голове, пока он не истек кровью, и мертвого бросили на телегу. Потом подъехала грузовая машина и начала вывозить по 25 человек в лес недалеко от д. Стоневичи. Там уже ждали литовские солдаты… Таким образом за два часа зверски были расстреляны 220 невинных мужчин…”.
Пра жыццё у Іўеўскім гета:
“Мы очень страдали… Мои детки взяли у меня честное слово, что после войны я им сварю по два яйца. Вот что творилось… Кроме того, два раза в неделю приезжали машины из Лиды и передавали приказ юденрату (еврейский комитет в гетто). Надо было отдать все, что они требовали: то собрать десять мужских костюмов, то сотни метров мануфактуры на костюмы, то сделать 20 пар хромовых сапог, то изготовить мебель, собрать скатерти, постельную принадлежность, золотые часы, браслеты, чулки для них самих и их семей в Германии. Бывало так, что давали срок еврейскому комитету только полчаса и говорили, что если это не будет выполнено, они будут расстреливать. Хотелось собрать все поскорее, чтобы хотя бы остаться жить… и находили все из-под земли… Мы старались предоставить им все, что они требовали. Каждую неделю, каждый день выдумывалось новое наказание, и мы уже немножко успокоились и верили, что уже после Новогрудских, Слонимских и других страшных побоищ, до нас не дойдут».
Старажылы Іўя ўспаміналі, як вясной 1942 года акупанты прымусілі пяцьсот яўрэяў цягнуць танк з Юрацішак у Іўе – цэлых 14 кіламетраў (ёсць нават копія фота). Двое сутак галодныя, хворыя людзі, надрываючыся, цягнулі гмах на лейцах, якія самі ж пашылі. Тых, хто падаў, расстрэльвалі, на іх месца ставілі іншых. Гэты танк, дарэчы, пасля вайны доўгі час стаяў за райцэнтрам… Дзеля здзекаў яўрэяў прымушалі чысціць “брукаваную” вуліцу: надзець лепшую вопратку і пазногцямі вычышчаць пясок, бруд паміж камянямі. Або перацягваць велізарнае бярвенне, камяні з месца на месца… .
Адна жанчына татарскай нацыянальнасці прыгадвала, як 12-гадовай дзяўчынкай насіла ў гета ежу. Пакідала прадукты каля калючага дроту, а потым забірала пусты посуд. Гэта была велізарная рызыка, але некаторыя іўеўчане спрабавалі палегчыць долю землякоў. Былі і тыя, хто, рызыкуючы жыццём, хаваў яўрэяў у сябе ў хатах, паказваў дарогу ў лес, дапамагаў уцячы ад смерці. Сярод іх – маці муфтыя мусульманскага рэлігійнага аб’яднання ў Беларусі Абу-Бекіра Шабановіча, якая выратавала ад гібелі траіх маладых хлопцаў. Пасля вайны некаторым жыхарам было прысвоена званне “Праведнік народаў свету” (такіх людзей на Іўеўшчыне каля дзесяці).
У канцы снежня 1942 года група вязняў уцякла з гета. Пра гэта ў сваіх успамінах пісаў Элімелех Меламед, сын вядомага іўеўскага ўрача. Моладзь здолела дабрацца да партызанскага атрада Бельскіх, а старэйшыя людзі вярнуліся назад у гета, бо ў люты мароз у іх не было шанцаў выжыць. У студзені 1943 года Іўеўскае гета было ліквідавана: каля тысячы вязняў вывезлі ў Барысаўскае гета, дзе расстралялі, і ў Польшчу, дзе знішчылі ў газавых камерах.
З пратакола допыту сведкі ад 26 красавіка 1945 года: “После случившегося в гетто царили паника, эпидемии, голод и холод. Люди видели каждый день перед собою смерть. 17 января 1943 года оставшиеся узники гетто были увезены в неизвестном направлении и там истреблены. Свидетель Ш.О. Блох”.
Так было ліквідавана больш за 70% карэннага насельніцтва мястэчка Іўе.
Бібліяграфія:
Бутурля, И. «В мертвом лесу, упираясь во взгляд, камни заплаканные стоят» / И. Бутурля // Іўеўскі край. — 2022. — 11 мая. — № 34. — С. 6.
Бутурля, И. Когда мир вспоминает те дни, немеет сердце, холодеют руки… : в урочище Стоневичи прошел траурный митинг к 80-летию уничтожения Ивьевского гетто / Ирина Бутурля // Іўеўскі край. — 2022. — 14 мая. — № 35. — С. 4.
Змитревич, Н. Ивьевское гетто за годы Великой Отечественной войны : о судьбе тысяч погибших евреев рассказываем в проекте «Место преступления» / Наталья Змитревич, Алла Бибикова // Гродзенская праўда. — 2023. — 30 жніўня. — № 69. — С. 10-11.
Змитревич, Н. Ивьевское гетто : за годы Великой Отечественной войны Холокост унес жизни около трех тысяч ивьевских евреев / Наталья Змитревич, Алла Бибикова // Іўеўскі край. — 2023. — 27 верасня. — № 74. — С. 5.
Каралевіч, Л. Дарога ў адзін канец : 81 год са дня трагдыі ў Стоневічах / Людміла Каралевіч // Іўеўскі край. — 2023. — 13 мая. — № 35. — С. 6.
Холяво, И. Наша сила — в плену / Ирина Холяво ; фото // Іўеўскі край. — 2021. — 1 снежня. — С. 3.
Выездная диалоговая площадка на тему “Геноцид белорусского народа в годы Великой Отечественной войны” прошла на месте захоронения еврейской общины, растрелянной фашистами в годы войны.
